Theorie van het Bewustzijn:

'Is reductie van bewustzijn haalbaar?'

 

- Samenvatting

Korte beschrijving.

In deze theorie wordt een bewijs aangevoerd voor de onweerlegbaarheid van subjectief bewustzijn.

---

1. Inleiding

Doel

De doelstelling van dit artikel is om middels logisch solide argumentatie na te gaan of een 'echt' bewustzijn (in letterlijke, subjectieve zin) kan bestaan.

Vraagstelling

Bewustzijn - in de zin van het alledaagse 'bewust-zijn' van wat we zoal subjectief ervaren - lijkt binnen het standaard wetenschapsmodel tenminste gedeeltelijk, wat betreft haar uitingsvormen, te kunnen worden beschreven in termen van fysische en/of abstracte verschijnselen: bijvoorbeeld neurofysische activatiegraad, of informatie-capaciteit.
De vraag is echter of bewustzijn ook volledig reduceerbaar blijkt tot een categorie van het fysische en/of abstracte (logische) domein.
Anders blijft er een theoretische mogelijkheid dat het een afzonderlijk domein van de werkelijkheid behelst.

Waarom is bewustzijn belangrijk

Allereerst zullen we kort nagaan wat het belang is van bewustzijn, en de toestand van dat bewustzijn, voor het dagelijks leven.
Voor de menswetenschappen is er een bijzonder belang om van bewustzijn een goed begrip te hebben: menselijke motieven en tendenties zijn vaak terug te voeren op streefdoelen op het gebied van welbevinden (kwaliteit van subjectieve beleving), en van vrije wils-uitoefening (speelruimte van keuzevrijheid) - en dit zijn nu juist ervaringen of processen die alleen mogelijk zijn met een vermogen tot bewustzijn.
Een niet gering probleem is echter dat dit soort ervaringen en processen door de gangbare methodologie van wetenschappelijk onderzoek principieel worden uitgesloten (of hoogstens als symbolische c.q. theoretische constructen kunnen worden geaccepteerd).
De ironische situatie is daarmee ontstaan dat de gevestigde, academisch gevormde psychologie enerzijds vaak wordt ingeschakeld om subjectief welbevinden en zelfsturing te bevorderen, maar daar anderzijds tot dusver - paradoxaal genoeg - vanuit de eigen wetenschapsnormen geen redelijke legitimatie voor heeft.

Wat is bewustzijn

Vervolgens wordt een voorlopige werkdefinitie van bewustzijn gegeven, die uitgaat van de algemene, traditionele of voorwetenschappelijke opvattingen daarover (de zogenoemde 'naïeve psychologie'). Omdat recente wetenschappelijke ontwikkelingen van onmiskenbaar belang zijn voor ons denken over het bewustzijn, is ook gepoogd om aan te sluiten bij bevindingen uit neuroscience en cognitive science.

2. Argumenten tegen en vóór bewustzijn

Wetenschappelijke problemen

Hierna wordt aangegeven wat de belangrijkste principiële beletsels zijn voor de gevestigde, westerse wetenschap om iets als een subjectief bewustzijn te erkennen als categorie van de realiteit. De problemen zijn van empirische aard (je kunt het niet 'van buitenaf' waarnemen), van fysicalistische aard (het is van onbekende 'substantie') en van logische aard (het heeft voor zover bekend geen verklaarbare reden).
Uit deze problemen volgen epistemologische beletsels (het is lastig te weten wat je ervan kunt weten), etiologische raadsels (het is onduidelijk hoe het ontstaat), en ontologische bezwaren (het is moeilijk te bewijzen dat het bestaat).
Vanwege deze problemen menen sommige wetenschappers dat bewustzijn in letterlijke zin waarschijnlijk niet bestaat (het zgn. eliminitavisme) en daarom hoogstens een zinloos begrip behelst, een mythe of een illusie.

Redenen om bewustzijn aan te nemen

Hier tegenover worden een aantal globale argumenten genoemd voor de stelling dat bewustzijn wel degelijk, naar valt aan te nemen, bestaat, en dat het ook tot op zekere hoogte onderzoekbaar is.
(Aangestipt wordt dat 'subjectief' en 'objectief' niet noodzakelijk een tegengesteld begrippenpaar vormen. Een voorstelling van zaken wordt altijd het meest rechtstreeks bepaald door eigenschappen van de informatiedrager, en is dus primair een subject-bepaalde representatie; maar ze kan daarnaast ook, tot op zekere hoogte, een object-bepaalde representatie zijn - het laatste is dan interactie-effect van subject en object).

Reductionistische verklaringsmodellen van bewustzijn

Daarna volgt de vraag van welke aard bewustzijn dan precies kan zijn, als het inderdaad bestaat.
Er zijn vele pogingen gedaan om bewustzijn te herleiden tot bekende categorieën van de werkelijkheid. De beoogde reducties zijn globaal in te delen in twee hoofdgroepen:


Als we kijken naar het grote aantal van de bestaande reductie-pogingen, hun grote variatie, en vele controversiële en tegenstrijdige elementen, dan roept dat wel wat vragen op over de validiteit en zelfs de beslisbaarheid van deze verklaringsmodellen.

3. Wat verklaard zou moeten worden

Kenmerken van bewustzijn

Is een reductie van bewustzijn - naar neuro-domein of naar informatie-domein - eigenlijk wel haalbaar?
We moeten dan eerst te weten komen wat van bewustzijn verklaard zou moeten worden. Om dit helder te maken worden eerst de belangrijkste - of meest 'in het oog springende' - kenmerken van het bewustzijn geïnventariseerd.
Daarbij wordt gepleit voor een logisch onderscheid in drie soorten kenmerken:

Aan elk van deze categorieën van kenmerken kleven specifieke consequenties en implicaties. De laatste twee soorten van kenmerken zijn nodig om een verondersteld verschijnsel, zoals bewustzijn, af te bakenen als afzonderlijke categorie in de realiteit: inherente kenmerken dienen om te weten welke voorwaarden nodig zijn voor het verschijnsel om te kunnen ontstaan, en unieke kenmerken om het ding accuraat te herkennen wanneer het aanwezig is.
Bovendien zijn deze beide typen van kenmerken van cruciaal belang voor adequate pogingen tot reductie van een verschijnsel: inherente kenmerken zijn nodig om het te verklaren uit bekende situaties (retrodictie of abductie) en unieke kenmerken om het te voorspellen naar nog onbekende situaties (predictie).
(Veel onopgeloste problemen in de bewustzijnsfilosofie komen mijns inziens voort uit verwarring van de verschillende kenmerk-categorieën).

Volgt een overzicht van hypothetische kenmerken van bewustzijn (

B

kenmerken), met een globale indeling volgens de eerdergenoemde twee categorieën, in
Hierbij wordt tevens aangegeven waar bepaalde kenmerken als inherent voor bewustzijn kunnen worden beschouwd (dat wil zeggen, de combinaties

B*H*N

dan wel

B*H*I

).

Daarna volgt een overzicht van veronderstelde unieke kenmerken van het bewustzijn (zgn.

B*U

-kenmerken, in ca. 20 aspecten, bijvoorbeeld qualia). Als het zo is dat deze kenmerken werkelijk uniek zijn voor bewustzijn - en bewustzijn bestaat - dan zijn ze daar exclusief aan verbonden en niet rechtstreeks tot neuronaal of informatie-domein te rekenen. Dat wil zeggen dat dan de combinaties

B*U*N

en

B*U*I

een logische onmogelijkheid zijn. Dit betekent dat er in dat geval er drie mogelijkheden overblijven: hetzij eventuele

B*U

-kenmerken zijn enkel pseudo-uniek, hetzij alle mogelijke

B*U

-kenmerken moeten causaal verklaarbaar blijken uit fysische of abstracte verschijnselen, hetzij bewustzijn is niet reduceerbaar. Unieke kenmerken vormen dus bij uitstek een uitdaging voor het slagen van een reductie.

4. Methode van analyse

Hoofdvormen van reductie

Vervolgens wordt bekeken wat nu eigenlijk een geslaagde reductie mag heten.
Eerst wordt een indeling gemaakt in twee manieren van reductie van een verschijnsel als bewustzijn (

B

) naar een ander verschijnsel, zeg A.

Vereisten aan reductie

Voor elk van beide reductie-klassen (

Pf

en

Cs

) worden een aantal minimale criteria gegeven waaraan reductie-modellen kunnen worden getoetst. Voor parafrase zijn dit er vijf en voor causale determinatie/attributie twaalf.
De diverse criteria zijn van kwantitatieve (statistische), formele (logische), kwalitatieve (fenemenologische) of fysische (mechanistische) aard.

We kunnen nu de twee reductie-klassen (

Pf

,

Cs

) kruisen met de twee hoofdgroepen van bewustzijnsreducties (

N

,

I

), zodat we vier kwadranten krijgen:

Hiermee komen we op een totaal van 2*5 en 2*12 is 34 toetsingsmomenten. Deze kunnen vervolgens worden toegepast op de diverse reductie-varianten van bewustzijn.

Semantische analyse (conceptuele indeling)

Voorafgaand aan toetsing van de reductie-varianten zijn eerst wat voorbewerkingen nodig. Dit omdat er binnen de hoofdgroepen van reducties talrijke varianten zijn, die veel onderlinge overlappingen kennen. Deze varianten kunnen eerst worden geordend naar een kleiner aantal subgroepen. Daarvan moet vervolgens worden aangegeven hoe ze verband houden met het domein van de hoofdgroep (

N

of

I

), zodat blijkt dat ze vatbaar zijn voor toetsing op de bovengenoemde criteria voor beide reductievormen (

Pf

en

Cs

).

De hoofdgroep van reducties voor het informatiedomein levert een extra probleem: de diverse informatie-reducties blijken te steunen op verschillende expliciete en impliciete opvattingen van het verschijnsel informatie die zwaar afhankelijk zijn van subjectieve interpretatie en arbitraire definitie.
Daarom wordt eerst een overzicht van de verschillende typen informatie gegeven, en op basis daarvan een indeling in twee globale klassen van informatie voorgesteld (ontleend aan onder meer A.Korzybski, G.Bateson, R.Penrose, enz.):

Verder zijn er bepaalde complexe reducties, zoals wat we de 'Illusiemetafoor' kunnen noemen van Daniel Dennett, die wisselend steunen op alle vier de reductievormen. Zulke complexe reducties blijken echter te kunnen worden opgesplitst in een aantal afzonderlijke, conjuncte onderdelen (de diverse assumpties en hun afgeleiden) die elk kunnen worden ondergebracht bij een specifieke reductievorm, en daaronder kunnen worden getoetst. Daarnaast zal een afzonderlijk hoofdstuk worden gewijd aan de globale theorie van de 'Illusionistische' bewustzijnsreductie.

5. Toetsing van de reducties

Na deze grondige opschoning en her-ordening van de bekende bewustzijnsreducties, kunnen de toetsingscriteria worden 'losgelaten' op de verkregen categorieën. Een eerste, voorlopige trial levert het volgende op.

6. De resultaten samengevat

De vele bekende verklaringsmodellen (reducties) van het bewustzijn blijken globaal te verdelen naar twee elementaire hoofdgroepen van causale factoren: neurofysische factoren en informatie-aspecten. Daarnaast zijn er 'mengvormen' zoals quantum-fysische verklaringen en reducties van bewustzijn als (cognitieve) 'illusie'.
We bekijken vervolgens de belangrijkste algemene vormen van verklaring (reductie van een verschijnsel: als identiek aan iets anders beschouwd (parafrase) of als effect van iets anders ( causale determinatie/attributie), of zelfs als combinatie daarvan. Deze algemene hoofdvormen van reductie zijn goed voor 5 resp. 12 toetsingscriteria voor geslaagde reductie.
Vervolgens blijkt dat we een groot aantal kenmerken van bewustzijn kunnen vaststellen, in te delen in disjuncte, inherente en unieke kenmerken.
We kunnen nu voor elke bekende vorm van bewustzijnsreductie systematisch nagaan in hoeverre daarin de diverse typische kenmerken van bewustzijn voldoende verklaard worden. Hierbij maken we gebruik van gegevens uit neurofysiologie, informatietheorie, psychologie en directe empirische ondervinding. Bij de analyse passen we principes en criteria toe uit logica, meta-logica, statistiek en causale analyse.
Als strategie voor finale toetsing wordt systematisch de techniek van 'meta-reductie' toegepast op de reductionistische modellen, in de vorm van de logische bewijsmethode reductio ad absurdum. Hiertoe worden een aantal voorbewerkingen uitgevoerd. Omwille van optimale logische kracht van de toetsing wordt de modellen bij voorbaat maximaal 'voordeel van de twijfel' gegeven door default aannamen a décharge. De formalisering naar toetsbare logische structuur wordt opgebouwd op basis van taalkundige, conceptuele en empirisch-analytische methoden. De feitelijke logische toetsing gebeurt door confrontatie van de geformaliseerde modellen met empirische basisgegevens, principes van causale analyse en logische (reductie)wetten.
Uit de analyse blijkt dat de onderzochte verklaringsmodellen alle onvoldoende scoren op één of meerdere logische basiscriteria.
De neuro-fysische reducties hebben daarbij wel wat 'betere papieren' dan de informatie-reducties. Er zijn volop aanwijzingen dat bewustzijn hoe dan ook afhankelijk is van neuro-fysische factoren ( mind-body supervenience).
Maar er blijven in alle gevallen grote fundamentele beletsels bestaan voor volledige reductie. Met name de unieke kenmerken van bewustzijn leveren problemen op: voor een parafrase-model blijken ze zeer moeilijk te 'ontmaskeren' als generaliseerbaar buiten het bewustzijnsdomein, en voor een causale determinatie/attributie is er geen aansluiting te vinden met fysische factoren of met abstracte patronen.

7. Voorlopige conclusies

Op grond van deze analyse lijkt het nog steeds verdedigbaar om in de werkelijkheid, naast de domeinen van fysische verschijnselen en abstracte verschijnselen, een derde domein aan te nemen: dat van subjectief bewustzijn.
De kosmologische indeling van Karl Popper in drie 'werelden' kan dan ook voorlopig, mutatis mutandis, gevolgd worden ( metafysisch pluralisme). Daarbij blijft wel een theoretische mogelijkheid dat het informatie-domein op een goed moment gereduceerd kan worden tot het bewustzijnsdomein. Voor een dualisme à la Descartes staan de sterren dus nog steeds niet finaal ongunstig.


Cees P. van der Velde, juni 2006.