(a)

Globale interne toestanden van het organisme.

De belangrijkste hiervan zijn:

(b)

Activiteit van speciale functionele systemen van het zenuwstelsel.

Dit is met name het systeem voor actief functioneren, de orthosympathicus (het zgn. effort systeem, Sympathetic-Nerve Activity, SNA), en meer specifiek en centraal het regelsysteem voor waakzaamheid, het Ascending Reticular Activating System (ARAS) in de formatio reticularis, een netvormig stelsel van kernen en banen in de hersenstam (truncus cerebri). Deze activiteit gaat gepaard met onder meer snellere hartslag (hartritme), hogere bloeddruk en grotere variantie van de bloeddruk, hogere tonus van skeletspieren, enzovoorts.

(c)

Activiteit van bepaalde neuro-anatomische gebieden.

Bewustzijn lijkt zich te bevinden in specifieke neuronale gebieden. Traditioneel wordt een heel simpele redenering gevolgd om de hersengebieden aan te wijzen die locaties kunnen zijn voor bewustzijn.

Deze voorstelling van zaken is echter niet vol te houden wat betreft de neuronale gebieden die het bewustzijn als toestand, of modus operandi van de hersenen, kunnen veroorzaken of instandhouden. Cruciaal voor het ontstaan en de instandhouding van bewust functioneren blijken opmerkelijk genoeg niet, zoals de mythe wil, de 'hogere' hersengebieden, zoals cortex cerebri, die we in verband brengen met primaten en mensen, maar met name juist de evolutionair 'oudere' vissen-, amphibieën- en reptielenhersenen.

Een aantal neuronale verschijnselen die meestal gepaard gaan met het gewone waakbewustzijn, blijken kort voor de waaktoestand geleidelijk toe te nemen, en pas na verlies van bewustzijn - bij diepe slaap, anaesthesie en dergelijke - af te nemen. Met name betreft dat factoren die zorgen voor verhoogde waakzaamheid en globale activatie (arousal) van het organisme. Bij hogere waakzaamheid treedt meestal een toename op van de intensiteit van bewustzijn, maar ook van opmerkzaamheid, extravertie, inspannings- en actiegereedheid, en motorische mobiliteit (dominantie van het sympathische systeem).
De globale waakzaamheidsgraad vormt dus een belangrijke neuronale correlaat van bewustzijn. Het wordt vooral geregeld door het zgn. Ascenderend Reticulair Systeem, gelocaliseerd in het centraal zenuwstelsel, met name in een netwerk-achtige structuur van vezels en knooppunten genaamd formatio reticularis. De formatio reticularis strekt zicht uit over de hersenstam (truncus cerebri) - bestaande uit verlengde merg ( medulla oblongata) en pons (pontis varolis) - de middenhersenen, (mecencephalum) en de tussenhersenen (diencephalum, vooral de thalamus).

Een toenemende arousal volgt op toenemende activiteit van specifieke zenuwkernen in de hersenstam (in de formatio reticularis), en het vrijkomen van specifieke neurotransmitters (met name mono-aminozuren en glutamaat).
De waaktoestand houdt verband met activiteit van onder meer de volgende nero-anatomische structuren, die allemaal neurotransmitters produceren die een snel, activerend effect hebben (een excitatoire functie).
Al deze structuren en substanties spelen een rol in het reguleren van waakzaamheid, arousal en slaap-waakritme, en daarmee met het ontstaan en instandhouden van bewustzijn. Ze spelen bovendien een rol tijdens de REM slaap en de daarin voorkomende episoden van mentale activiteit en bewust dromen.

(d)

Activiteit van specifieke neurotransmitters.

De genoemde stoffen spelen als volgt een rol:

(e)

Activiteit van specifieke neuronale celtypen.

Onder invloed van de bovengenoemde subcorticale processen en substanties worden onder meer functies in de meer 'moderne' gebieden van de hersenschors (cortex cerebri) globaal gestimuleerd, geactiveerd en gemoduleerd.
Na een voorbereidende onbewuste verwerking door 'inter-neuronen', zorgen in de cortex aanwezige ' principale neuronen' voor het beslissen over verzending van 'samengevatte' signalen die onder bewuste aandacht kunnen komen (P.M. Churchland, 1993).
Voor die principale neuronen wordt met name gedacht aan de zgn. piramidecellen: relatief grote, snel werkende neuronen die hun signalen afvuren in krachtige uitbarstingen (bursty patroon) met een frequentie tot 5 Hz. Ze werken activerend (excitatoir) in plaats van remmend (inhibitoir). Deze piramidecellen bevinden zich vooral in de neocortext (daarnaast in de hippocampus en de amygdala), met name in de dieper gelegen, zgn. binnenste piramidelaag (corticale laag V, de lamina ganglionaris; z. F. Crick, 1994, p.251). Ze lijken vooral betrokken in hogere sensorische, motorische en cognitieve verwerking, geheugentaken, en bewuste intentionele aandacht (Shepherd 1994, Crick 1994, p. 251, Ransford 1995).

(f)

Post-synaptische (dendronale) receptors.

Belangrijk in dit verband zijn met name post-synaptische receptoren van het relatief snelle, NMDA-geactiveerde type (NMDA = N-methyl D-aspertaat). Deze worden gevonden in de dendronale synapsen van piramidecellen.
Ze zijn gedeeltelijk voltage-gevoelig, en hebben een drempelwaarde voor een kritisch voltage van -35 mV van het postsynaptische membraanpotentiaal om geactiveerd te kunnen worden door de presynaptische release van snelle neurotransmitters zoals glutamaat (H. Flohr, U. Glade, D. Motzko, 2000; in: J. Schulte am Esch, J. Scholz, P.H. Tonner (Eds.)).
De NMDA-receptoren worden bij uitstek uitgeschakeld bij algehele anaestesie. Ze blijken dus cruciaal voor de handhaving van subjectief bewustzijn.

(g)

Een dominante rol van specifieke ionen.

Voor de overgang van onbewuste naar bewuste verwerking kunnen specifieke ionen een rol spelen. Het gaat dan vooral om Calcium, maar wellicht ook Natrium en Kalium. Zij zijn belangrijk in processen zoals:
Zo dient geïoniseerd Calcium (Ca++) in onder meer NMDA-receptoren voor de transductie van een electrisch signaal en de omzetting daarvan in een chemisch signaal binnen de cel, dat kan bijdragen aan depolarisatie van de cel. (Cooper et al. 1991, Levitan & Kaczmarek 1997, p.124).

(h)

Specifieke hersenactiviteit.

Tijdens bewuste episoden vertonen de actieve hersengebieden globaal gezegd bepaalde signaalpatronen en hersengolven met typische kenmerken. Dit is vooral het geval tijdens waakbewustzijn maar ook, zij het veel minder eenduidig, tijdens verschillende slaapstadia met droom-achtige mentale activiteit (mentation) die subjectief merkbaar is aan bewuste gewaarwordingen.
Het algemene - en voor de hand liggende - idee is dat een symmetrie optreedt tussen processen op verschillende niveau's van functioneren:
Allereerst blijkt tijdens bewuste episoden een globale 'ondertoon' van activatie, en daarnaast is er lokale activiteit gerelateerd aan specifieke stimulatie, gerichte aandacht, en intensieve mentale verwerking of inspanning.


(i)

Andere mogelijk relevante neurofysiologische verschijnselen.

Allerlei andere neurologische processen en functies worden wel aangewezen als kenmerken, dragers of veroorzakers van bewustzijn, bijvoorbeeld speciale micro-biologische structuren zoals zgn. ' microtubules', dat zijn proteïnen die zich in bepaalde neuro- synaptische poortjes en kanaaltjes bevinden (zie o.m. Stuart R. Hameroff & Roger Penrose, 1996).
Opgemerkt moet worden dat deze theorieën uiterst speculatief zijn, of in meerder opzichten zelfs onaannemelijk (zie o.m. R. Grush & P. Smith-Churchland).

(1) De kenmerken moeten echt uitsluitend aanwezig zijn, en een actieve rol spelen, in relatie tot de feitelijke aanwezigheid van subjectief bewustzijn.
(2) Ook moet worden bewezen dat deze kenmerken niet eveneens, in meer of mindere mate, kunnen gelden voor onbewuste, voorbewuste of buitenbewuste verschijnselen.

(1)

Niet noodzakelijk uniek.

Het is moeilijk om vast te stellen in hoeverre alle kenmerken van corticale activiteit werkelijk uniek zijn voor bewustzijn, dat wil zeggen, nooit aanwezig zijn zonder dat bewustzijn aanwezig is.
Veel van die factoren, variabelen en interacties blijken ook, en soms in sterke mate, actief tijdens niet-bewuste toestanden. In dat geval is het uitgesloten dat ze werkelijk een voldoende indicatie vormen voor bewustzijn.
(2)

Niet noodzakelijk inherent.

Daarnaast is het lastig om te bepalen of bijvoorbeeld hoge corticale activiteit werkelijk inherent is aan bewustzijn, dat wil zeggen, altijd aanwezig is als bewustzijn aanwezig is.
Het blijkt daardoor ook onmogelijk om specifieke neuronale kenmerken aan te wijzen die strikt noodzakelijk zijn voor subjectief bewustzijn in contrast met onbewust functioneren.

(a)

Gradaties in bewustzijns- en belevingsintensiteit.

De intensiteit van bewustzijn en beleving is behoorlijk sterk gecorreleerd met het globale niveau van neuronale activiteit. (We kunnen hiervoor een analogie vinden in fysische maten voor intensiteit, zoals kracht, energie, en dergelijke).

(b)

Gradaties in bewust-onbewust overgangsfasen.

Bewuste toestanden, episoden of fasen kennen een graduele overgang, grens of afbakening in de tijd ten opzichte van onbewuste of minder bewuste fasen, processen en inhouden. Deze houdt sterk verband met het slaap-waakritme, en binnen de slaapcyclus met de meest markante faseveranderingen: (1) van waken naar de eerste slaapstadia oftewel de niet-REM stadia, (2) van de laatste naar het REM slaap stadium met eventueel bewuste dromen, (3) en van daaruit weer naar (bewust) ontwaken. Het is wat lastiger om van de psychische inhouden na te gaan waar precies de grens ligt tussen bewuste ervaring en onbewuste processen, omdat dit sterk individueel bepaald en moment-gebonden is (het Introspection problem).
We kunnen van de slaap- en waakstadia talrijke kenmerken en correlaten terugvinden in processen en structuren van het zenuwstelsel. Maar om uit te maken welke daarvan mogelijkerwijs een robuuste causale bijdrage leveren aan bewustzijn, blijkt een buitengewoon complex probleem.

(c)

Gradaties in bewust-onbewust inhoudstoestanden.

Er is een graduele afbakening van bewuste inhouden tegenover onbewuste of minder bewuste inhouden. De selectie van psychische inhouden voor bewustzijn is enigszins af te lezen aan de richting van de bewuste aandacht, en de activatie van specifieke neuronale gebieden zoals sensorische en somato-sensibele functievelden in ruggemerg, verlengde merg, thalamus, en cortex.

(d)

Indirecte relatie tussen modaliteiten van subjectieve psychische inhouden en fysische wetmatigheden.

Bewustzijn 'bevat' als het ware altijd subjectieve ervaringsinhouden. Bijvoorbeeld zintuiglijke waarnemingen, lichamelijke en/of emotionele gevoelens, herinneringen, fantasieën, redeneringen, verwachtingen, verlangens en dromen. Deze inhouden kunnen in principe ook onbewust blijven, sterker, er zijn geen aanwijzingen voor bewuste inhouden die niet eerder, tegelijk of daarna onbewust waren.
In ieder geval vallen de bewuste inhouden onder subjectieve gewaarwordingen, en de laatste onder de meer algemene, psychische inhouden. We kunnen vaststellen dat onze bewuste gewaarwordingen niet allemaal 'op hetzelfde neerkomen', ze kennen talloze differentiële eigenschappen. Gaan we op zoek naar de hoofdlijnen hierin, de dimensies of categorieën van mentale inhouden, dan vinden we allereerst de zintuiglijke modaliteiten en submodaliteiten. Deze modaliteiten ervaren we subjectief in kwaliteiten als beeld, geluid, gevoel, smaak en reuk.
Uiteraard kunnen we de zintuiglijke categorieën met behulp van wetenschappelijke kennis (met name de fysica) herleiden tot bepaalde kenmerken en wetmatigheden in het fysische domein. Bijvoorbeeld, wat wij in het algemeen, subjectief en intersubjectief, in de visuele modaliteit als de kleur 'rood' ervaren, blijkt te correleren met bepaalde meetwaarden van lichtgolven oftewel electromagnetische straling, in het zichtbare spectrum, nl. een golflengte van ruwweg 627 tot 780 nanometer c.q. 478 tot 384 teraHz. Maar het is duidelijk dat we die kennis helemaal niet nodig hebben om de qualia van onze mentale inhouden, zoals de 'roodheid' van rood te ervaren. De betreffende fysische wetmatigheden en eigenschappen kunnen weliswaar uitstekende beschrijvingen geven voor specifieke processen in de externe empirie, maar ze zijn niet, en zeker niet rechtstreeks relevant, voor de hoedanigheid van onze directe subjectieve beleving.

(e)

Indirecte relatie tussen modaliteiten van subjectieve psychische inhouden en neurofysische processen.

We kunnen dus een indeling maken van bewuste inhouden naar neuronaal-gerelateerde dimensies, zoals zintuiglijke kanalen, oftewel sensorische en somato-sensibele modaliteiten, systemen en circuits. Deze zijn op hun beurt weer duidelijk gecorreleerd met specifieke neuro-anatomische en fysiologische componenten in het perifeer en centraal zenuwstelsel, zoals zintuigorganen, neuronale celtypen, vezels, weefsels, banen en trajecten, synaptische receptoren, transmittermoleculen, ionen, hersengolven, locaties, functievelden en windingen van hersenorganen zoals thalamus en hersenschors, enzovoorts.
Alles wijst er daarom op dat de inhoudelijke subjectieve ervaringskenmerken - dus kenmerken van bewuste inhouden - via neurofysische processen in de centrale gebieden van de cortex worden geconstrueerd. Ironisch is echter dat we ze juist daar nog steeds niet direct, via empirische waarneming, in kunnen terugvinden. De relatie tussen deze neurofysische processen en bewustzijn moet dus wat de ervaringsinhouden betreft in hoge mate indirect zijn.

(f)

Indirecte relatie tussen vormaspecten van subjectieve psychische inhouden en fysische kenmerken.

De inhoud van bewuste beleving kent verder allerlei vormaspecten of maataspecten. Sommige subjectieve vormaspecten van bewustzijn hebben een sterke gelijkenis met fysische eigenschappen, en dat geldt allereerst voor het totaal van onze subjectieve ervaring op vrijwel elk moment van alledaags bewust functioneren in waaktoestand. Dit totaal staat ook bekend als de zgn. 'Bubble of Perception' (D. Gordon, 1984), of het 'Cartesian Theatre ' (o.a. Dennett & Kinsbourne, 1992b, pp.234-247).
De inhoud van deze intra-psychische 'tijdruimte' kan zowel met externe omgevingswaarnemingen als interne gewaarwordingen (herinneringen, bedenksels, gevoelens, enzovoorts) verband houden.
Dit soort eigenschappen houden een zeker verband met dimensies van de fysische werkelijkheid, maar we kunnen moeilijk volhouden dat ze op dezelfde manier fysisch 'zijn'.

(g)

Netwerkstructuur in bewust denken en beslissen.

Het 'gedrag' van bewuste processen zoals denken en beslissen vindt mogelijk plaats volgens de algemene systematiek van signaalverwerking in het zenuwstelsel, die veel weg heeft van een netwerk-structuur (neural network, neural net).
Deze netwerk-structuur kunnen we empirisch herkennen aan de snelle divergentie en convergentie van chemische en electrische signalen, zoals transmitterstoffen en actiepotentialen in het zenuwstelsel (zichtbaar te maken met behulp van scan-technieken zoals EEG, MRI, PET, CAT, enzovoorts). Punt is wel dat deze kenmerken ook kunnen optreden bij onbewuste psychische processen, waaronder subliminale cognitieve verwerking. Dus wederom blijkt dat gelijkenis, coïncidentie of correlatie van bepaalde neuronale eigenschappen niet volstaat om een causale of andere afleidingsrelatie met bewustzijn te veronderstellen.

(a)

Gradueel Verschil.

Oftewel verschil 'van de eerste orde' (Bateson, 1970). Dit is elke 'significante' afwijking van volkomen ruis c.q. toevalsvariantie (signal-to-noise ratio), het is dus een gradueel verschil, continu en analoog van aard. De detectie van dit type verschil is afhankelijk van arbitraire maten, schalen en criteria voor 'significantie' - en dus is het niet eenduidig beslisbaar.
We kunnen gemakkelijk vaststellen dat het zenuwstelsel bij uitstek werkt met onderscheidingen, en dat tijdens bewuste episodes in de regel meer markante patronen in de hersenactiviteit te bespeuren zijn.

(b)

Verandering: verschijnselen met proceskarakter.

Dit betreft met name de procesmatige variatie in bewuste procesen. Deze kunnen verband houden met de variabele patronen van neuronale 'impulsen' of 'signalen'.

(c)

Statistisch aantoonbare samenhang.

Bijvoorbeeld correlaties tussen verschillende neuronale processen.

(d)

Rangschikking van fysische verschijnselen.

Met name ordening van neuronale processen naar ruimte en naar tijd.

(a)

Eenduidig verschil.

Dit soort verschil wordt wel genoemd 'verschil 'van de tweede orde' (G. Bateson, 1972).
Het volgt logisch uit onderscheidingen en ordeningspatronen die al tevoren zijn aangenomen - een bepaald referentiekader, context of scenario, dat 'gefixeerd' is - en het is discontinu, discreet en digitaal van aard. De detectie van dit type verschil is níet afhankelijk van arbitraire maten, schalen en criteria voor 'significantie' - en dus is het eenduidig beslisbaar.

(b)

Discrete informatie-eenheden.

Deze informatie bestaat uit afgebakende, discrete eenheden, het vertoont als het ware een 'hokjesstructuur'.

(c)

Syntactische samenhang.

De ordeningsrelaties binnen dit soort informatie zijn typisch 'syntactisch' van aard. Ze hebben van zichzelf geen inherente betekenis, en zijn niet aan een bepaalde specifieke of vaste interpretatie gebonden.

(d)

Medium-onafhankelijk.

Als gevolg van haar syntactische aard is deze informatie ook niet gebonden aan een specifieke (fysische) 'grondstof', een drager of medium. Daardoor heeft deze informatie de eigenschap van Multiple Realizibility.

(e)

Niet fysisch reduceerbaar.

Dit type informatie is niet te reduceren tot fysisch domein. We kunnen met recht stellen dat ze in dit opzicht immaterieel is.

(f)

Sequentiële organisatie van informatie.

Door de genoemde eigenschappen kan deze informatie ééndimensionaal gecodeerd worden. Dit impliceert bijvoorbeeld de mogelijkheid van 'linearisatie' (Chafe, 1970), die het natuurlijke taalvermogen toepast bij de constructie van taalbouwsels.

(g)

Kwantificeerbaarheid.

Het voorgaande leidt ertoe dat dit type informatie telbaar en meetbaar is: het is kwantificeerbaar. Twee subvormen gelden daarbij:

(h)

Geschiktheid voor analytische informatieverwerking.

Deze informatie is grondslag van processen van 'formele intelligentie', die vermogens omvat zoals combineren, redeneren en rekenen. Hieronder vallen inductie en modelvorming, logische analyse en deductie, verklaring en voorspelling, toetsing, enzovoorts. Dit is inclusief mogelijkheden als terugkoppeling en recursiviteit.

(i)

Immuun voor kwalitatief verschil.

Dit soort informatie is aan de andere kant per definitie 'kwalitatief neutraal', met andere woorden kwalitatief irrelevant.
Een proces waarbij kwaliteit uit kwantiteit ontstaat, een zogenaamde 'emergentie', is erg moeilijk voor te stellen. Het is uiteraard in principe een reductieprobleem.
Vanuit een algemene materialistische visie, zou dit proces causaal moeten zijn. En inderdaad, het concept van emergentie suggereert dat, hoewel enigszins vaag, om niet te zeggen mystificerend. Causale processen zijn echter kenmerkend - zo niet uniek - voor het domein van de fysieke fenomenen.
Het domein van de kwaliteit (informatie) bevat alleen relaties van logische combinatie en afleiding. Het domein van de kwaliteit (subjectief bewustzijn), aan de andere kant, bevat alleen relaties van associatieve combinatie, binnen de 'virtuele' tijdruimte van het bewustzijn. Geen van de twee betrokken domeinen vertoont enig teken van causale processen, of algemener, enige wetten, mechanismen of dynamiek van causaliteit.
Natuurlijk kunnen we veronderstellen dat in ieder geval een factor is vereist die direct een kwalitatieve bijdrage of component levert aan een bepaalde kwantiteit. Maar deze veronderstelling verplaatst alleen de vraag naar de precieze werking van die factor, en de oorsprong van die bijdrage, en de realisatie van het effect ervan.
De conclusie moet zijn dat van een oplossing van dit reductieprobleem vooralsnog geen spoor te vinden is.

(a)

Een subjectief referentiepunt.

Een waarnemingspositie, een referentiepunt, of 'gezichtspunt'.

(b)

Herkenbaarheid.

Dat wil zeggen, herkenning van verschil, onderscheid.

(c)

Er is een samenhang (coherentie) in subjectieve beleving.

De inhoudelijke samenhang (coherentie) blijkt uit aspecten van continuïteit, heelheid en eenheid. Deze samenhang geeft structuur aan mentale inhouden. Die structuur is onder meer nodig voor subjectieve zaken zoals 'begrip', 'inzicht', 'kennis' of 'weten' en dergelijke, ten aanzien van situaties of toestanden. Opnieuw geldt dat zulke mentale inhouden en hun structuurkenmerken ook heel goed onbewust aanwezig kunnen zijn, met name in de vorm van toestandskenmerken van neurofysiologische substanties, structuren en processen. En uiteraard heeft het begrip 'samenhang' op het fysische procesniveau geen enkele betekenis.

(d)

Verwijzende functie.

Door samenhang ontstaat de mogelijkheid van subjectieve verwijzingsrelaties, oftewel betekenisrelaties tussen inhoudelijke gegevens.

(e)

Inhoudelijk betekenisgehalte.

Met de betekenisrelaties ontstaat de mate waarin feitelijk naar zaken verwezen kan worden, zogenaamde intensionaliteit, oftewel aboutness.

(f)

Het bewustzijn houdt verband met 'hogere' intelligentie.

Binnen het bewustzijn vinden, onder meer, processen plaats van informatiebewerking; via perceptie, cognitie en rationeel denken: logische analyse, modelvorming, deductie, voorspelling of verwachting, planning en gedragssturing.
Het bewustzijn houdt sterk verband met geheugentaken, zoals leerprocessen en herinnering of re-activatie van gegevens en reactiepatronen. Bewustzijn heeft met name betrekking op inhouden van het zgn. korte-termijn geheugen (Short Term Memory, STM), vergelijkbaar met het dynamische c.q. virtuele ' internal memory' van computers. Die inhouden worden uitgewisseld met inhouden van het onbewuste, lange-termijn geheugen (Long Term Memory, LTM; vergelijkbaar met 'vaste' geheugens van computers zoals harde schrijven, CD's, DVD's, pen drives, enzovoorts).

(g)

Het bewustzijn heeft vooral betrekking op het eindresultaat van psychische processen.

Het bewustzijn vormt kennelijk een verzamelpunt van 'samenvattende' gegevens uit voorbewuste verwerking.

(h)

Bewuste processen worden geconcentreerd en gericht in de bewuste aandacht.

De bewuste aandacht heeft een speerpunt-opbouw, ze fungeert als een soort 'innerlijk spotlight'.
Processen onder bewuste aandacht worden gekenmerkt door sequentiële verwerking.
De 'concentratie' van het denken is afhankelijk van allerlei variabele eigenschappen van de aandacht: gradaties in convergentie, beweeglijkheid (volubiliteit), verdeling, standvastighheid (stabiliteit) en stuurbaarheid.
(i)

Mogelijkheden van zelf-reflexieve cognitie.

Het bewuste gewaarwordingsproces is in principe vatbaar voor een zelf-reflexief vermogen. Hierdoor ontstaan de mogelijkheden van zelf-referentiële perceptie, cognitie, taxatie en evaluatie. Dat is bijvoorbeeld nodig voor de vorming van een zelf-concept of 'zelfbeeld' (Concept of Self , zie hieronder). Deze processen kunnen uiteraard in principe ook onbewust plaatsvinden.

Hierbij wordt verwezen naar allerlei vormen van modelvorming en informatieverwerking in het menselijk denken. Te denken valt aan diverse cognitieve functies in dit verband:

We zien hier een reeks stappen van toenemende mate van subjectiviteit, abstractie en complexiteit. Gedacht wordt dat bewustzijn met name zou ontstaan vanuit de meest geavanceerde vormen van mentale representatie.

(1)

Bewuste introspectie.

Bijvoorbeeld: bewust 'toezicht' of supervisie, op het verloop van het eigen denken, voelen en reageren.
(2)

Bewust weten van bewust weten.

Het vermogen om bewust te weten of te bemerken dàt men ergens een bewust besef van heeft: een zelf-reflexief bewustzijnsbesef. We kunnen immers binnen ons bewustzijn rechtstreeks gadeslaan wat we zoal zelf - bewust - denken en voelen. En vervolgens kunnen we beseffen dat we deze bewust gadeslaan.
(3)

Bewust zelfbesef.

De bewuste ervaring of bemerking dat men een 'zelf' is, een individu, persoon, enz., met een eigen, unieke subjectieve waarnemingspositie Een 'ik-gevoel', 'zelfgevoel', 'ik-besef', ' 'zelfbesef' ( self-awareness).

(1) Bewust besef van een scala van beschikbare keuzemogelijkheden of opties.
(2) Ervaring van een zekere speelruimte van bewuste keuzevrijheid.
(3) Vorming van subjectieve voorkeurswaarde (taxatie, appreciatie, evaluatie, preferentie ), het bepalen van de mate van (on)wenselijkheid.
(4) Vorming van bewuste doeluitkomst, doelstelling, bedoeling, motief (intensionaliteit).
(5) Bewuste conceptvorming, selectie, eventueel ook planning, van een gewenste actie of operatie.
(6) Bewust wilsbesluit, oftewel 'vrije keuze'.
(7) Feitelijk werkzame bewuste zelfsturing (met feedback-geleide modificatie).
(8) De bewuste keuze om de eigen keuzevrijheid te erkennen: verantwoordelijkheid nemen.
(9) Bewuste meta-taxatie of meta-evaluatie: een bewuste evalatie achteraf over eigen evaluaties, en daarmee afwegingen, doelen, keuzes, reacties en gedragingen.