2.1.

Golven of deeltjes? .. Een dubbelzinnige realiteit.

Een fundamenteel aspect van de QM is de bevinding dat subatomaire verschijnselen wisselend kunnen optreden in de vorm van golfpatronen en van materiedeeltjes ('energiepakketjes', of quanta). Hun concrete verschijningsvorm is niet direct vast te stellen maar blijkt afhankelijk van de gekozen waarnemingsmethode.
Bijvoorbeeld, lichtstralen planten zich voort als golven, maar wanneer ze een plat vlak aankomen (bijvoorbeeld een projectiescherm) worden ze in principe geabsorbeerd als deeltjes (fotonen). Er verandert echter iets wanneer er een filter tussen wordt geplaatst.

Dit is de golf-deeltjes dualiteit van materie en fysische energie.

De beschrijvingen van verschijnselen als 'deeltje' en als 'golf' vullen elkaar aan. Ze zijn beide verschijningsvormen van dezelfde dingen.
"Alles - alles wat dan ook - is tegelijk deeltje en veld". (Schrödinger, E., 1956, p.165)

Het verschil tussen deeltje en golf is dan ook zeer betrekkelijk:

"Ook al kunnen we [in de quantum mechanica] zo nu en dan bepaalde tegenstrijdigheden niet ontlopen, toch helpen de denkbeelden [van 'golf' en 'deeltje'] ons om dichter bij de werkelijke feiten te komen. Hun bestaan kan niet ontkend worden. 'De waarheid houdt zich op in de diepte'". (Neils Bohr, in: Heidenberg, W., 1971, p.210. Physics and beyond. NY: Harper & Row).

2.2.

Golven van waarschijnlijkheid.

In de QM wordt het quantum domein beschreven met behulp van de zogenaamde quantum golf mechanica. In deze methode worden quantum situaties benaderd met een wiskundig model, de zogenaamde golffunctie.

Deze golffunctie van Schrödinger bestaat uit een wiskundige beschrijving van de voortplanting (propagatie ) van een golfpatroon door de quantum ruimte. Het is echter niet bekend wat het precies is in het quantum domein, dat dan 'golft'!
Wel lijkt het aannemelijk dat het om golven van stralingsenergie gaat. Maar deze worden enkel beschreven als golven van waarschijnlijkheid.
In de golffunctie is een subatomair deeltje een onderdeel of aspect van een golfpatroon, dat op elk moment overal met een bepaalde kanswaarde te vinden is, in elke toestand van golf of deeltje die het zou kunnen aannemen. In dit stadium is het deeltje eigenlijk nauwelijks een object, het is eerder iets wat zou kunnen worden, of zogezegd een 'beable' in termen van John S. Bell (o.m. 1973, 1984, 1985). Pas bij een interactie met een ander object, bijvoorbeeld een meetinstrument, wordt het golfpatroon tijdelijk verdicht tot een materiedeeltje met een minuscule massa, in een specifieke toestand en op een specifieke lokatie. Zolang het deeltje niet is waargenomen is de positie onbepaald, en bestaat het alleen als mogelijkheid.

"De atomen of elementaire deeltjes vormen eerder een wereld van latente krachten of mogelijkheden [ c.q. latente kansen ] dan een wereld van dingen of feiten". (W. Heisenberg, 1962, p.186): Physics and philosophy: The revolution in modern science. New York: Harper & Row Publishers.

2.3.

Beperkte voorspelbaarheid (indefiniete variabele-waarden).

Vaak zijn aspecten van quantum gebeurtenissen niet sluitend voorspelbaar, zoals het precieze tijdstip waarop een atoom met een bekende halfwaardetijd, gedurende een bekend tijdsinterval een foton zal loslaten.

Meer algemeen zijn in de QM alleen voorspellingen mogelijk met een marge van waarschijnlijkheid. De exacte en definiete waarde blijkt vaak pas achteraf, als we de quantum situatie gemeten hebben.
Je weet dus, voordat je meet, wel een bepaalde range aan mogelijke meetuitkomsten. Maar wèlke specifieke inhoud de uitkomst heeft weet je niet, in ieder geval niet voordat je een meting doet.

In de QM wordt de golffunctie gebruikt als model van de quantum situatie. Volgens de golffunctie hebben quantum objecten geen vaste toestand zolang ze niet een bepaalde interactie of 'communicatie' - een uitwisseling van energie of informatie - met een ander object ondergaan (zoals een meetinstrument). De golffunctie levert pas eenduidige en definiete uitkomsten, nadat er meetgegevens zijn verzameld en uitgewerkt (Max Born, 1926b). Met de uitwerking van de meetgegevens krijgt de wiskundige formule van de golffunctie plotseling een veel eenvoudiger vorm. Dit wordt de reductie of 'ineenstorting' ('collapse') van de golffunctie genoemd - en ook wel, vanwege het abrupte karakter, de 'quantum sprong' (quantum leap).
Pas dan kan een definiete waarde blijken. Tot dat moment lijken quantum objecten in een meervoudige toestand, een overlapping van toestanden te verkeren (superposition state).

2.4.

Minder determinaat.

Het voorgaande laat al zien dat het quantum model een heel indirecte en abstracte weergave biedt van de werkelijke quantum situatie. De golffunctie beschrijft een bereik of range van alternatieve mogelijkheden, maar geeft niet direct een eenduidige voorspelling van een enkele specifieke toestand. Daarbij gelden de beschreven alternatieven niet direct voor de eigenlijke quantum verschijnselen, in de 'objectieve' werkelijkheid, maar voor de meetuitkomsten met betrekking tot het quantum systeem. Het model van de quantum mechanica is dus niet helemaal determinaat.
Niettemin blijkt het quantum model vrijwel geen 'foute' voorspellingen op te leveren. Er blijkt steevast een scherpe overeenstemming tussen de verkregen meetuitkomsten en de beschrijvingen van de golffunctie. In die zin is de QM in haar huidige vorm een correcte theorie.
De QM is echter wel principieel minder determinaat dan de klassieke fysica.

2.5.

Non-lokaliteit.

Als twee quantum objecten - bijvoorbeeld, elektronen - op een moment met elkaar in een interactie betrokken zijn geweest, maken ze deel uit van eenzelfde quantum systeem. Bijvoorbeeld, twee fotonen in een kristal bariumboraat hebben elk afzonderlijk onbepaalde eigenschappen, maar de som van die eigenschappen staat wel vast. Ze verkeren in een 'quantum verstrengeling' (entanglement).
Voor deze quantum objecten geldt dan een gemeenschappelijke golffunctie. Terwijl deze golffunctie zich door de tijd heen ontwikkeld, blijven de betreffende objecten in een onlosmakelijke samenhang met elkaar verbonden.
Wanneer de betrokken objecten daarna volstrekt gescheiden worden, zodat ze elkaar niet (meer) kunnen beïnvloeden - althans niet op naspeurbare wijze - dan blijkt dat een meting van het éne object toch consequent een toestand weergeeft die precies tegengesteld is (complementair) aan de toestand van het andere object op exact hetzelfde moment. Dit geldt zelfs als de deeltjes vele lichtjaren van elkaar verwijderd zijn geraakt.
Het lijkt dus wel alsof de meting van het eerste object onmiddellijk en gelijktijdig effect heeft op de toestand van het tweede - ongeacht de afstand of isolatie tussen beide.
Dit soort effecten worden de non-lokale effecten genoemd in de QM (nonlocality).

2.6.

Onzekerheid over wat realiteit is.

Verder blijken er bepaalde eigenschappen van subatomaire deeltjes te zijn, die in onderlinge combinatie niet gelijktijdig met zekerheid kunnen worden bepaald. Dit is het zgn. Onzekerheidsbeginsel van Werner Heisenberg (1927).

Voorbeelden van zulke paren van fysische eigenschappen zijn ruimtelijke positie en momentum (impuls, 'botskracht') van een materiedeeltje, of tijdstip en energie van een quantum gebeurtenis.
Dit zijn grootheden die vanouds afzonderlijk prima kunnen worden bepaald. Maar in de quantum mechanica kunnen deze eigenschappen met het quantum-fysische rekenvoorschrift, de golffunctie, niet onafhankelijk van elkaar worden bepaald. Het zijn zgn. canonieke conjugate variabelen, die niet-commuterende operatoren hebben. Een exacte vaststelling van de éne variabele maakt het onmogelijk om vervolgens de andere met volledige zekerheid vast te stellen. Dit wil zeggen dat het na meting van de éne eigenschap van een object niet meer mogelijk is om de andere eigenschap te benaderen - terwijl die laatste redelijkerwijs wèl nog steeds als een reële eigenschap van het object geldt.
Het bovenstaande betekent ook dat de rekenoperaties en de uitkomsten in de quantum mechanica volgorde-afhankelijk blijken. Hieruit blijkt dat een quantum model niet in staat is om een volledige afbeelding te geven van het quantum systeem als zodanig.
Het Onzekerheidsprincipe kan ook zo geformuleerd worden: geen enkele toestand van een quantum situatie kan op elk moment voor èlke betrokken variabele vrij zijn van onzekerheid, anders gezegd: vrij zijn van een verspreiding over ruimte en mogelijke verschijningsvormen ('dispersion-free '; J.S. Bell, 1971, pp.171-181; 1987, p.31).

De laatste merkwaardigheid wordt in een artikel van Einstein, Podolsky en Rosen van 1935 (bekend geworden als 'EPR') toegeschreven aan de beperkingen van het quantum mechanische model, de golffunctie.
Het is bekend dat Albert Einstein altijd al zeer sceptisch was over het model van de quantum fysica. Toch onderschreef hij de experimentele bevindingen waaruit bleek dat de voorspellingen van de QM zeer accuraat waren en nimmer op contra-indicaties stuitten. Anders gezegd, Einstein erkende de correctheid van het QM model. Hij was ook wel zo slim om niet een inhoudelijke discussie aan te gaan op grond van een contradictie tussen twee concurrerende modellen.
Het artikel van 1935 behandelt wat bekend is geworden als de 'EPR paradox'. Dit gaat veel verder dan een enkele, lokale contradictie in het quantum model. In plaats daarvan benadert het artikel de problematiek vanuit een gezichtspunt op het niveau van de meta-logica (analoog aan de opzet van Kurt Gödel in zijn onvolledigheidsbewijs van formele systemen van 1931).
Er wordt als volgt geredeneerd:

De conclusie uit het bovenstaande luidt dan ook dat de quantum mechanica in haar huidige vorm niet volledig is.
"De quantummechanische beschrijving van de realiteit met behulp van de golffunctie is niet compleet." (Einstein, Podolsky & Rosen, 1935, in Physical Review, vol.47, p.780).
Dit reductio ad absurdum is bekend geworden als de 'Einstein, Podolsky en Rosen paradox', of EPR paradox. De EPR paradox betreft dus niet de kwestie van correchtheid van de theorie, en gaat veel dieper dan incompatibiliteit met een concurrerende theorie zoals de relativistische fysica. Het probleem ligt in de strijdigheid met de allerdiepste principes van de kennistheorie en wetenschapsfilosofie, het is epistemologisch van aard.

Einstein geeft elders de volgende samenvatting:

2.7.

Overerving van superposities.

Vaak leidt een meting van een object (zeg O1) tot een weerspiegeling van een bepaalde eigenschap van dat object op het gebruikte meetinstrument (zeg M1) - en daarmee tot een verandering in dat meetinstrument. Door dit effect van object op meetinstrument, wordt het mogelijk om aan de toestand van het meetinstrument de toestand van het object van dat moment 'af te lezen'.
Een meting van een quantum object leidt bovendien tot een aanmerkelijke verstoring van de toestand van het te meten object. Er vindt hier kennelijk een vergaande interactie plaats tussen het gemeten object O1 en het meetinstrument M1. Hierdoor ontstaat er in de golffunctie een 'verstrengeling' ( entanglement) van de waarden van enerzijds de gemeten eigenschap van het object (de object observable) en anderzijds de aanwijzende, veranderde eigenschap van het meetapparaat (de 'indexical' observable). Er is dan dus sprake van een superpositie van de eigen toestanden van deze variabelen, zodat uit de golffunctie niet direct definiete waarden afleidbaar zijn van de afzonderlijke variabelen.
De vraag is vervolgens hoe we de invloed of bijdrage van het meetinstrument kunnen 'uitfilteren' uit de verkregen, 'vervuilde' meetwaarden van het object.

Nu kan er een volgend meetinstrument worden gebruikt (zeg M2) om de eigen waarde van de meet-variabele van het eerste meetinstrument (M1) te kunnen isoleren van de oorspronkelijke object-variabele. Maar wat dan gebeurt is dat opnieuw een statistische correlatie ontstaat tussen de waarden van een object-variabele, nu van het eerste meetinstrument, M1, en een meet-variabele, nu van het tweede instrument, M2. Dit wordt 'overerving van superposities' genoemd ( inheritance of superpositions), en deze kan in principe oneindig doorgaan.
De vraag bij de reductie van de 'erfelijke superposities' is, op welk punt de keten van statistische correlaties ten slotte kan worden onderbroken, zodat reductie van de golffunctie mogelijk wordt en een definiete uitkomst wordt geleverd. Tot nu toe lijkt het dat deze cesuur alleen maar volstrekt arbitrair kan worden aangebracht. Dat geldt in ieder geval voor twee punten:
(a) Het precieze omslagpunt waarop de reductie van de 'wave-packet' zou moeten plaatsvinden;
(b) Het exacte verschil tussen datgene-wat-gemeten wordt, het object, en datgene-wat-meet, het meetinstrument.
Het kernprobleem blijft dat de divisie tussen te meten object en meetinstrument volgens de quantum mechanica 'verschuifbaar' (shiftable) blijkt, dus in wezen dubbelzinnig van aard is en arbitrair te bepalen. Deze ' shiftiness' is intrinsiek en fundamenteel aan de quantum mechanica in haar huidige vorm (John S. Bell, 1986, pp. ....; resp. 1987, p.188).

Probleem blijft dus de beslisbaarheid van de demarcatie tussen object en subject in de QM. Hiervoor zijn allerlei oplossingen voorgesteld.


Tot op heden is geen doorslaggevend bewijs voor één van deze hypothesen gevonden.

(1) ze zijn inherent aan de quantum-fysische situatie, of
(2) ze komen voort uit tekortkomingen van de fysische theorie van de QM en haar wiskundige formules.

(a)

Structureel onvolledige theorie.

In de golffunctie worden quantum toestanden voorspeld in een schema van mogelijke uitkomsten met elk een kanswaarde (de density matrix). De kanswaarden worden hierin weergegeven met behulp van complexe getallen, in de vorm van een probability amplitudes. Deze vormen als het ware 'latente kansen'. Het valt moeilijk in te zien hoe deze een rechtstreeks referent of correlaat kunnen hebben in de fysische werkelijkheid (Niels Bohr, 1928).
De quantum toestanden worden in feite weergegeven als mengsels van samengestelde toestanden, die niet direct individueel kunnen worden uitgewerkt. Pas de kwadraten van de moduli van de complexe amplituden leveren reële getallen, en deze geven pas de echte kanswaarden weer voor de mogelijke meetuitkomsten. Via reductie van de toestandsvector - de collapse van de golffunctie - overleeft slechts één van die mogelijkheden als werkelijke toestand in het quantum-fysische domein.
De opbouw van de verwachte waarden is in de quantum golffunctie dus structureel onvolledig.

(b)

Dubbelzinnige realiteit.

De volledigheid van de theorie van de QM staat al lang ter discussie, zeker sinds een artikel van Einstein, Podolsky en Rosen, in 1935 (pp.777-780). In de zgn. 'EPR-paradox' worden de beperkingen van het QM model bekritiseerd, met name het probleem dat 'gewone' fysische eigenschappen soms niet gelijktijdig bepaald kunnen worden. De consequentie zou zijn dat ze - op basis van het model van de QM - niet gelijktijdig fysische realiteit hebben. Volgens EPR volgen de genoemde beperkingen uit tekortkomingen van de theorie en het formalisme van de QM. Dat zou betekenen dat de QM niet een complete theorie is van atomen en het subatomaire domein.

(c)

Parameters zonder referent .

Een andere aanwijzing voor de onvolledigheid van de QM is het gebruik van 'vrije parameters', of grootheden waarvoor geen verklaring wordt gegeven door de theorie.
Deze manco's van de QM kunnen daarom wellicht worden opgelost door het opnemen van ontbrekende tussenschakels, of 'verborgen variabelen' (zie o.m. David Bohm, 1951; 1952). Anderen menen dat dit geen afdoende oplossing biedt.

(d)

Nodig is unificatie.

Verder is de huidige theorie van de QM onverenigbaar met Einstein's theorie van relativiteit (zowel de speciale als algemene relativiteit), onder meer vanwege de non-lokale effecten. Omdat de relativiteitstheorie evenals de quantum theorie correct is, maar voorbij gaat aan quantum verschijnselen, volgt daaruit dat geen van beide volledig kan zijn. Er is dus wellicht een theorie nodig die beide omvat, een nieuwe, unificerende theorie.

(e)

'Black box' transformatie.

Een andere tekortkoming is dat het quantum model hoegenaamd niets vertelt over de precieze mechanismen die de quantum wereld regelen.
Het is bijvoorbeeld nog volstrekt onduidelijk wat het mechanisme kan zijn wat de 'omslag' van deeltjes naar golven, en vice versa, kan veroorzaken.

(f)

Discrepantie tussen fysisch en abstract domein.

Ten slotte is het ook denkbaar dat de tekortkomingen van de quantum golf mechanica onvermijdelijk zijn, omdat dit berust op een wiskundig formalisme, terwijl geen herleiding mogelijk is, vanwege onoverbrugbare verschillen, tussen alle eigenschappen van enerzijds fysisch en anderzijds abstract domein.
Bovendien is de fundamentele onvolledigheid van formele wiskundige systemen aangetoond, ongeacht hun consistentie (vgl. Kurt Gödel, 1931).

(a)

Snelheid van neuronale verwerking.

Een voorbeeld van een aanzienlijk neuronaal vermogen is de grote snelheid van signaalverplaatsing in het zenuwstelsel, onder meer in visuele perceptie en vele geheugentaken - terwijl daarbij talrijke complexe elektrochemische deelprocessen een rol spelen. Roger Penrose (1989, 1994) stelt dat die hoge snelheid alleen te verklaren zou zijn met behulp van de QM.
Maar Stanley A. Klein (1992; 1993; 1995) heeft laten zien dat gegevens met betrekking tot razendsnelle effecten in mentale verwerkingsprocessen, in alle bekende gevallen prima kunnen worden verklaard met behulp van klassieke fysica. Dat wil zeggen, dat ze in principe te realiseren zijn met slimme, non-quantum neuronale modellen die fysiologisch plausibel zijn, uitgaande van de beschikbare onderzoeksgegevens.

(b)

Eenheid en samenhang in de geest.

Een ander wonderlijk fenomeen is de subjectief ondervonden eenheid en samenhang van het bewustzijn. Dit ervaringsgegeven kan volgens Roger Penrose (1989, 1994) te verklaren zijn uit non-lokale effecten van quantum processen, die immers onmiddellijk en gelijktijdig optreden, ongeacht afstand of isolatie tussen de betrokken componenten.
Penrose brengt hiervoor drie mogelijkheden naar voren:

(I) De objectieve fysische werkelijkheid - eventueel te splitsen volgens klassieke fysica en quantum mechanische systemen.
(II) De menselijke subjectieve waarneming en kennis c.q. informatie.
(III) Het bewustzijn (subjectief besef).

(a)

De invloed van metingen.

Allereerst blijkt het vaak moeilijk quantum situaties 'objectief' te meten, dat wil zeggen, zonder ze daardoor te beïnvloeden. Bijvoorbeeld: elektronen blijken te kunnen 'neerslaan' op een vlak in de vorm van golfpatronen, wanneer ze langs meer dan één route dat vlak kunnen bereiken, en ze 'onderweg' niet in hun baan door meetinstrumenten worden gedetecteerd - bijvoorbeeld via voldoende sterke lichtsignalering. De beschikbare procedures voor meting, detectie of signalering blijken dus niet tegelijk betrouwbaar èn delicaat genoeg, om interactie met het quantum object te voorkomen.

(b)

De rol van subjectiviteit.

Wanneer meetgegevens worden verwerkt in de wiskundige formule van de quantum golffunctie, krijgt deze abrupt een simpeler vorm, en worden definiete uitkomsten mogelijk. Deze reductie wordt de 'quantum sprong' genoemd (zie boven).
Vraag is in hoeverre deze reductie een reële gebeurtenis in de empirie weerspiegelt. Er zijn enkele redenen om daaraan te twijfelen:

(c)

Psychologisme.

Volgens de Kopenhaagse interpretatie ontstaan de quantum waarden pas nádat een mens de meetwaarden heeft geïnspecteerd, en de wiskundige formules van de QM correct heeft begrepen en toegepast om de meetwaarden te verwerken.
"De inspectie van de meetresultaten bepaalt de disjunctie .. pas dan gebeurt iets discontinu, of sprongsgewijs" (E. Schrödinger, 1935).
Hieruit zou volgen dat menselijke kennis - inclusief een reeks complexe psychische processen zoals perceptie, interpretatie, cognitie - doorslaggevend is voor de eindtoestand van de quantum situatie (Heisenberg, 1958b).
Op deze manier wordt ook de non-lokaliteit van bepaalde quantum verschijnselen 'opgelost': door te stellen dat de reductie van de golffunctie, met haar non-lokale en a-causale effecten, in 'werkelijkheid' gebeurt binnen het domein van mentale processen - en dat ze daardoor als het ware 'bevrijd' is van de gewone wetten van fysieke tijd en ruimte.
Probleem met deze 'oplossing' is dat we problemen altijd wel naar een ander domein kunnen verplaatsen, maar dat dit weinig oplevert als er geen enkele aanwijzing is dat daar wèl, of betere, verklarende factoren en mechanismen te vinden zijn.

(a)

Een ongefundeerde ontologische conclusie.

Het is waar dat er geen empirische aanwijzingen zijn om te stellen dat de 'vereenvoudigde toestand' van het quantum systeem, die door de gereduceerde golffunctie wordt weergegeven, al bestond voorafgaand aan de meting en/of de menselijke inspectie van de meetgegevens (waarneming, perceptie, interpretatie, uitwerking). Maar we hebben ook geen bewijzen dat deze mogelijkheid is uitgesloten.
Het zonder aanwijsbare grond ontkennen van deze mogelijkheid is een toepassing van de drogreden 'onbekend maakt niet-bestaand'.

(b)

Ongefundeerde tijdsvolgorde-aanname.

Duidelijk is wel dat een quantum gebeurtenis, zoals het verval van een atoom, gebeurt onafhankelijk van de menselijke waarnemer.
Bovendien kan een quantum gebeurtenis net zo onafhankelijk plaatsvinden van een volautomatische meting of detectie ervan - zonder dat daar enige menselijke kennis of besef aan te pas komt. Dus als we de quantum uitkomsten niet voorafgaand aan de inspectie kennen, hoeft dat niet te betekenen dat ze niet al in die fase golden voor de feitelijke toestand in de quantum-fysische realiteit.
De huidige aanname van de tijdsvolgorde is dus voorbarig, arbitrair en mogelijk onjuist.

(c)

Ongefundeerde causale determinatie/attributie.

De quantum uitkomsten blijken volgens de huidige theorie pas na de inspectie van meetresultaten. Daarbij zijn de subatomaire quantum processen zodanig delicaat, dat het goed voorstelbaar is dat ze door menselijke meetactiviteit verstoord en dus beïnvloed worden. Het is zelfs denkbaar dat een meting praktish onmogelijk is zonder dat zo'n verstoring optreedt.
Dat betekent echter niet dat de quantum uitkomsten ook per se geheel worden 'veroorzaakt' door die inspectie.
Wat blijft staan is het uitgangspunt dat de precieze aspecten van een quantum gebeurtenis rechtstreeks voortvloeien uit de geldende fysische wetmatigheden voor het quantum domein: ofwel, uit fundamentele eigenschappen van de subatomaire werkelijkheid. Meetresultaten zijn hiervan afhankelijk - mits het meetproces voldoende secuur en dus non-intrusive is - en niet omgekeerd. Anders is sprake van de drogreden: 'Na dit dus vanwege dit' ( post hoc ergo propter hoc).

(d)

Omkering van objectiviteit.

Het is op zich merkwaardig om te stellen dat menselijke kennis van de quantum uitkomsten uit de gereduceerde golffunctie, bepalend is voor de toestand in het quantum gebied. Dat zou immers betekenen dat het wetenschappelijke quantum model mede bepalend is voor de werkelijke quantum situatie. En dat komt neer op de conclusie: het model bepaalt het gebied, oftewel, het object is model-bepaald. Maar dat is het omgekeerde van wat kennis of objectiviteit beoogt, namelijk: dat het gebied het model bepaalt, oftewel, dat het model object-bepaald is.
Dat wil zeggen, de relatie tussen model en gebied wordt hier omgekeerd. Dat lijkt een behoorlijk fundamentele verwarring.

(e)

Geen rekenschap van intermediërende processen.

De vermeende rol van bewustzijn zou betekenen dat ze quantum verschijnselen in de empirie kan beïnvloeden. Het is in het algemeen gangbare, 'naïeve' wereldbeeld ook heel gebruikelijk om aan te nemen dat fysische verschijnselen in de empirie invloed kunnen ondergaan van menselijke activiteit, en dat die laatste uiteindelijk, via een keten van causale schakels, een 'startpunt', of initiële conditie kunnen hebben in iemands (intrapsychisch) bewustzijn, bijvoorbeeld in een bepaalde subjectieve perceptie en daarop gebaseerde 'wilsbeschikking'.
Daarbij wordt meestal ook aangenomen dat deze causale keten verloopt via allerlei processen in het zenuwstelsel, globaal tussen hogere cerebrale functies, met name centrale cognitie, en perifere motoriek. Zonder afhankelijkheid van deze intermediërende processen zou sprake zijn van paranormale verschijnselen, met name telekinese. Bekend is verder dat deze intermediërende processen grotendeels onbewust plaatsvinden.
Een eventuele sturing van bewustzijn op quantum verschijnselen zal dus afhankelijk zijn van deze intermediërende processen. Hoe deze een plaats hebben in de 'bewustzijnsverklaringen' van quantum verschijnselen blijft echter duister.

(f)

Gelijkstelling van vier verschillende processen.

In de Kopenhaagse interpretatie lijkt dus het onderscheid te vervagen tussen vier zeer verschillende processen:
De eerste twee processen bevinden zich in fysisch-empirisch domein, waardoor ze een geleidelijk overgangsgebied kennen (uiteindelijk ook weer tot op quantum niveau).
Van het tweede naar het derde proces lijkt ook een graduele overgang te bestaan, nl. van volledig onbewust naar volop bewust. Maar deze gaat van fysisch naar mentaal domein. Het (causale) proces dat hierin werkzaam is, bepaalt hoe precies psychische inhouden bewust worden. Dit is echter nog volledig onbekend en onverklaard - afgezien van talloze speculatieve theorieën. Ten opzichte van de eerste drie behelst het vierde proces een zeer specialistische activiteit die meestal alleen door redelijk intelligente personen kan worden beoefend, die vaak hoog opgeleid en ter zake kundig zijn.
De vraag is nu of bewustzijn bepalend zou zijn voor het eerste proces, in het quantum domein, of (ook) voor het laatste proces, de verwerking van de inspectiegegevens. Zo niet dan kunnen de middelste twee processen, subjectieve perceptie (ad 2) en bewuste inspectie (ad 3), wellicht, als - menselijke - factoren worden weggelaten, en kan het gehele proces door automatische registratie (ad 1) en berekening (ad 4) worden uitgevoerd.
Het maakt dus veel uit welke van deze vier processen we aanwijzen als beslissend, of althans (mede)bepalend voor het verloop van het quantum proces. Daar bestaat echter nog weinig logisch of empirisch gefundeerde duidelijkheid over.

(a)

Speculatief.

Eerste probleem is natuurlijk dat deze veronderstellingen voortkomen uit heel globale en zwaar versimpelde samenvattingen van beschikbare kennis op zeer verschillende vakgebieden. Ze worden voor een flink deel samengesteld via vrije associatie - en blijven al met al buitengewoon speculatief.

(b)

Geen aanwijzingen.

Er blijft natuurlijk een theoretische mogelijkheid dat het bewustzijn via quantum gebeurtenissen ontstaat, maar er ontbreekt nog elk spoor van concrete aanwijzingen voor.

(c)

Onduidelijkheid over type en werking van quantum processen.

Als we ervan uitgaan dat quantum gebeurtenissen binnen het zenuwstelsel verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van bewustzijn, dan blijven er nog talloze onbeantwoorde vragen. Geldt dit bijvoorbeeld voor alle quantum gebeurtenissen, of slechts van een selectief soort, en in dat laatste geval, welke zijn dat precies, en op welke manier hebben ze effect?

(d)

Geen rekenschap van onbewuste processen.

Complementair aan het vorige punt blijft onduidelijk in hoeverre quantum gebeurtenissen een rol spelen in de overige, onbewuste processen binnen het zenuwstelsel, en op welke manier.

(e)

Arbitrair.

Hoe dan ook blijkt uit het voorgaande dat het volledig arbitrair is om de wetten van de quantum mechanica toepasbaar te verklaren op zaken die met het bewustzijn te maken hebben; dat wil zeggen: