1. Inleiding

Met dit artikel wil ik een bijdrage leveren aan de discussie over de bestrijding van racisme, fascisme, neo-nazisme - kortom, rechts extremisme. Deze problematiek wil ik vanuit het perspectief van de psychologie benaderen. Het gaat immers om zowel de preventie als bijsturing van menselijke gedragingen en uitingsvormen. Belangrijk is het ontwikkelen van effectieve strategieën om mensen die racistische ideeën aanhangen te overtuigen van andere, meer humane en democratische ideeën. Wat is nodig voor een dergelijke beïnvloeding? Ik wil daarvoor drie algemene voorwaarden noemen: voorlichting over het belang van democratie, het bedenken van overtuigende argumenten tegen extreem-rechts, en een effectieve presentatie van die argumenten.

Allereerst is het belangrijk dat zoveel mogelijk mensen begrijpen waarom het überhaupt belangrijk is om discriminatie en racisme tegen te gaan. Dat vraagt inzicht in het belang van zaken als tussenmenselijk respect, gelijke rechten en vrijheden voor ieder, mensenrechten, democratie, rechtsspraak. Voor velen zijn dit stoffige begrippen geworden, geassocieerd met moralistisch gepredik, autoritair betuttel, of schijnheilig politiek gekonkel. Bovendien wil het postmodernistisch denken dat alle waarden en normen relatief zijn, en 'dus' van weinig belang. Vergeten wordt dat de genoemde waarden essentieel zijn voor een prettig leefbare, ontspannen samenleving. Daarom is brede, systematische, en glasheldere voorlichting nodig over de fundamentele beginselen van een humane samenleving. Te denken valt aan speciale lesprogramma's op scholen en universiteiten, voorlichtingscampagnes van de overheid, enzovoorts.

Ten tweede moeten we tegenover uitlatingen van extreem-rechts goede tegenargumenten hebben. Het probleem met anti-racisme informatie en argumenten is: ze moeten voldoende overtuigend zijn. Dat is niet eenvoudig want het gaat om een zeer complexe materie. Terwijl racistische opvattingen en beweringen juist hun aantrekkingskracht ontlenen aan het feit, dat zij absurd simplistisch zijn. Ze zijn in het 'voordeel' omdat ze inspelen op primitieve impulsen en sentimenten. Voor moeilijke problemen worden snelle, drastische oplossingen geboden. Alle verantwoordelijkheid voor de problemen wordt bij anderen gelegd (allochtonen en andersdenkenden) - die moeten dan ook weg, of stevig worden gestraft. De eigen groep wordt opgehemeld - en daarmee het eigen ego. Er worden 'prachtige' beloftes gedaan: genoegdoening voor allerlei verondersteld onrecht, blijvende voorrechten voor de eigen groep, en bescherming en uitbreiding van eigen verworvenheden in de toekomst.

Waarin zou dan de kracht van tegenargumenten kunnen liggen? De bedoeling is dat mensen weer gaan nuanceren , hetgeen meer denkinspanning vraagt dan denken in extremen of juist vrijblijvend relativeren. Dus de tegenargumenten moeten wel duidelijk zijn, maar kunnen niet gaan wedijveren in simplisme. Ze dienen de extreem-rechtse pretenties en beloften haarscherp te ontmaskeren als bedrog, en er inhoudelijke kwaliteit tegenover te stellen. Ze moeten to-the-point zijn, de vinger op de zere plek leggen, en oplossingen aangeven die ook na enig doordenken bevredigend en geloofwaardig blijven. De concurrent fraudeert om klanten te winnen, en kan alleen verslagen worden door een eerlijk en betrouwbaar verhaal .

De derde voorwaarde betreft de presentatie van de boodschap. Deze is minstens zo bepalend voor de effectiviteit van de informatie-overdracht als de inhoud van de boodschap. Vragen daarbij zijn: bereiken we de mensen die we willen bereiken? En bereiken we met onze argumenten inderdaad dat die mensen anders, dat wil zeggen, realistischer en toleranter gaan denken? En als dat niet zo is, of (nog) onvoldoende - zoals nu helaas het geval is - hoe kunnen we onze benadering dan bijsturen? De boodschap moet verstaanbaar zijn voor de doelgroep, dus daarop dienen we de presentatie van de boodschap - de 'verpakking' - af te stemmen. Het gaat om de juiste 'taal' en de juiste 'toon'. Hiervoor is het nodig te weten hoe de mensen in de doelgroep precies denken en reageren . In dit artikel wil ik ingaan op het laatste punt, waarbij de andere twee logischerwijs ook aan bod komen.

2. Uitingsvormen van extreem rechts

Wie zijn de huidige of potentiële aanhangers en uitdragers van racistische ideeën, en daders van de bijbehorende praktijken? Het betreft volgens mij niet een homogene groep maar verschillende subgroepen, die elkaar wel overlappen, maar waarin relatief onderscheid valt te maken. De belangrijkste van deze groepen heb ik in kaart proberen te brengen. Daarbij ben ik tot zes categorieën gekomen, die ik hieronder zal bespreken. Bij elk geef ik eerst een beschrijving van de typerende kenmerken: een globale 'profielschets'. Aansluitend noem ik suggesties voor de aanpak van die groep: een soort 'gebruiksaanwijzing' of 'recept'.

Bij dit overzicht horen enkele kanttekeningen vooraf. Het is uiteraard een voorlopige schets, die openstaat voor discussie. Besproken worden eigenschappen van gedragingen, denkbeelden, reactiepatronen die mensen kunnen vertonen; niet om eigenschappen die eeuwig, onlosmakelijk en volledig aan bepaalde mensen toekomen. Ieder mens kan veranderen, en bovendien heeft ieder mens op elk moment meerdere delen in zijn persoonlijkheid die uiteenlopende neigingen en gedragingen kunnen voortbrengen. Dezelfde persoon kan dus gelijktijdig tot meerdere, of zelfs alle categorieën worden gerekend, zodat deze elkaar kunnen overlappen. Gepoogd is verder de categorieën te ordenen van meer naar minder alarmerend, maar ook daarover kunnen meningen verschillen.

3. Consequenties van immigratie

Wat betreft de benadeling over de loutere aanwezigheid van allochtonen het volgende. In een willekeurig leefgebied is meestal een beperkt aantal beschikbare middelen voor de inwoners. De middelen moeten daardoor steeds verdeeld worden. De logische consequentie is dat mensen in zekere zin concurrenten van elkaar zijn.

Mensen kunnen het verdeelprobleem oplossen volgens 'het recht van de sterkste', maar ook voorkomen dat ze elkaars belangen schaden door te gaan samenwerken. Ze kunnen van alles gaan ruilen , en als dat tot ieders tevredenheid gebeurt wordt het collectief belang gediend. Voorwaarde is dat de ruilpartners elkaar vertrouwen in hun toezeggingen. Daarom krijgen verworven aanspraken - op zaken als woonruimte, persoonlijk bezit, werk - hun beslag in afspraken, regels, wetten, tradities en conventies. Hieronder behoren de begrenzingen van de persoonlijke ruimte, de leefgroep (het gezin), de nederzetting (dorp of stad), en het territorium van de groep (het land). Op overtreding van de regels - overschrijding van grenzen - staan vaak sancties.

Wanneer in een samenleving nieuwelingen komen vraagt dat allereerst om toewijzing van economische middelen: woning, werk of uitkering, enzovoorts. Als het aantal gebruikers in een gebied snel sterk toeneemt (of afneemt) is herverdeling van de middelen nodig. De samenleving heeft daar tijd voor nodig. Op korte termijn echter vragen de nieuwkomers om een beslag op een reservoir van algemene middelen dat nog niet is aangepast. Dat kan concurrentie geven met de langer aanwezigen, die misschien wat van hun verworvenheden moeten inleveren. Die kunnen zich dan afvragen: "Zijn mijn belangen veilig? Heeft de overheid de ontwikkelingen nog onder controle?" Dit soort ongerustheid is op zich begrijpelijk.

Het moet in een democratie mogelijk zijn bezwaar te maken tegen beleidskeuzes van de overheid. Ook wanneer die keuzes al gemaakt zijn, bijvoorbeeld met betrekking tot allochtonen die reeds zijn toegelaten. Wat dus ter discussie gesteld kan worden is het beleid zoals dat tot dusver gevoerd werd. Dat moet echter scherp gescheiden worden van de grondrechten die allochtonen reeds zijn toegewezen.

Een rechtvaardige samenleving hanteert de grondregel dat ieder gelijke rechten en vrijheden heeft, en in principe gelijke kansen verdient. Zodra iemand in de samenleving is opgenomen, kan deze zich beroepen op deze grondregel. Vanaf dat moment heeft niemand het recht dat te betwisten. De grondrechten van allochtonen zijn dus niet terug te draaien, behalve op grond van heel ándere criteria. Denkbaar is dat iemand de burgerrechten kunnen worden ontnomen, en hij zelfs het land kan worden uitgezet, wanneer hij ernstige schade aan de samenleving toebrengt, met name de grondrechten van medeburgers schendt of miskent. Maar criteria van de laatste soort moeten strikt voor iedere burger gelden - onderscheid naar afkomst mag daar geen enkele rol in spelen.

Kritiek op het overheidsbeleid mag consequenties hebben voor het beleid in de toekomst, en de positie van mensen voor het gevoerde beleid verantwoordelijk waren. Maar niet voor de positie van mensen, zoals die uit dat beleid voortvloeide, of die nu van auto- of allochtonen is.

Tegengeworpen kan worden dat dit alles in theorie leuk klinkt, maar in de praktijk anders uitpakt. Tot nu toe moest een relatief kleine bevolkingsgroep bij de instroom van allochtonen, althans de eerste tijd, onevenredig veel opvangen en inleveren, met name in de sfeer van wonen. Bovendien blijkt een groot deel van de allochtonen nog steeds in sociale en economische achterstand te verkeren. De toelating van allochtonen zoals die tot dusver heeft plaatsgevonden is kennelijk nog niet echt verwerkt. De vraag is: kan de samenleving dat niet, of wil ze dat niet? Het 'kunnen' blijkt in ieder geval aan economische beperkingen gebonden.

Een onbeperkte toelating van immigranten, of de 'open grenzen' optie, zou ter voorkoming van schrijnende sociale misstanden vragen om 'open' inkomens, woningen, werkplaatsen, enzovoorts, van iedere inwoner. Tot het laatste zijn de meeste mensen in hun persoonlijk leven niet bereid. Restricties op de toelating van allochtonen zijn dus onvermijdelijk.

Lange tijd heeft een taboe gerust op de discussie over het allochtonenbeleid. In goedbedoelde pogingen om discriminatie en racisme tegen te gaan werd jarenlang informatie achtergehouden of vervormd. Nog steeds is weinigen bekend hoe het toelatingsbeleid wordt bepaald. Er is onvoldoende informatie over de verschillende opties, over gehanteerde quota's en voorwaarden, en over benodigde maatregelen voor de opvang. Daardoor kunnen mensen moeilijk inschatten welke concrete gevolgen de beleidsopties voor hen kunnen hebben. Gebrek aan openheid en heldere, betrouwbare informatie nodigt echter uit tot wilde geruchten die wellicht meer schade doen dan feitelijke informatie.

Wanneer bezwaren en afgunstgevoelens onuitgesproken blijven en/of niet beluisterd en erkend worden, verliezen mensen het vertrouwen in de mogelijkheden hun problemen via communiceren onder de aandacht te brengen en op te lossen. Ze sluiten zich af, en kunnen steeds moeilijker worden aangesproken op de problemen. Frustratie en wrok kunnen 'onderhuids' gaan broeien en groeien en onverwacht tot uitbarstingen komen.

Deze problematiek is jarenlang genegeerd en ontkend. De hoge prijs van die verwaarlozing is dat de problemen minder goed beheersbaar werden.

4. Enkele suggesties voor een aanpak

Inmiddels is de discussie over de verhoudingen tussen allochtonen en autochtonen (goddank) uit de taboesfeer gekomen. Dat ze in het begin nog wat chaotisch verloopt is niet verwonderlijk.

Een toename van discriminatie en racisme is zeer gevaarlijk. Maar het blijkt niet - voorzichtig uitgedrukt - dat de tot dusver toegepaste methoden om die tegen te gaan erg sterk werken. Hier past de vuistregel: als wat je doet niet werkt, doe dan wat anders. Als we onrecht willen wegnemen of tenminste voorkomen, moeten we accepteren dat de samenleving kennelijk een beperkte opnamecapaciteit heeft, in samenhang met een beperkt draagvlak voor tolerantie en opoffering zin. Het toelatingsbeleid moet eigenlijk steeds op die 'echte' opnamecapaciteit afgestemd zijn, en niet op een ideale maar tot dusver niet bereikte en wellicht utopische toestand. Daarbij moet rekening worden gehouden met factoren als:

Al deze factoren worden sterk bepaald door de houding, de welwillendheid van de bevolking.

Als mensen de gewenste tolerantie en solidariteit niet spontaan uit zichzelf opbrengen, heeft het geen zin te verwachten dat ze dat plotseling wel zullen gaan doen. Gedragsverandering kunnen we wel bevorderen door heldere voorlichting over ieders rechten en plichten.

Mensen nemen uitsluitend genoegen met veranderingen als die - binnen hun subjectieve beleving - een volwaardig alternatief bieden voor wat zij tevoren hadden. Belangrijk is dat mensen het gevoel hebben dat ze er niet op achteruitgaan. Als mensen moeite hebben met veranderingen dan is vooral geruststelling nodig. Op korte termijn kan die berusten op verzinsels, maar op langere termijn zal ze aan de relevante feiten moeten voldoen.

Belangrijk is goed luisteren naar bezwaren en grieven. En 'echt luisteren' betekent dat je de ander laat merken dat je je kunt en wilt inleven in de subjectieve beleving van zijn concrete situatie. Dat houdt echter nog géén automatische instemming met zijn standpunten in.

De vraag is vervolgens: is er inderdaad iets mis, en zo ja, wat? We zullen daarvoor moeten uitzoeken hoe de situatie in elkaar steekt, en op basis van eenduidige criteria beoordelen of van concrete benadeling sprake is. Daarbij moeten mogelijk reële bezwaren wel steeds scherp worden onderscheiden van overdrijvingen. Nodig is dus een combinatie van begrip voor subjectieve beleving van personen, en tegelijk het streven naar een objectieve beoordeling van de situatie.

Wanneer er géén concrete benadeling valt vast te stellen is het zaak dit tactvol maar effectief duidelijk te maken. De kwestie is pas opgelost als ook het subjectieve ongenoegen echt is weggenomen. Nodig is tenminste dat de klager zelf de ongegrondheid inziet van zijn klachten. Je kunt pas aannemen dat je boodschap is ontvangen als je communicatie-partner in zijn waarneembare reactie demonstreert dat hij je echt begrepen heeft. Zolang dat niet blijkt, communiceer je nog niet in de juiste taal, en zul je, al communicerende, moeten blijven zoeken naar de vereiste aansluiting.

Is er wél sprake (geweest) van concrete benadeling dan moeten we dat tenminste erkennen , en vervolgens zorgen voor oplossing van de bestaande problemen en redelijke compensatie voor geleden schade. Soms zullen concrete beleidsmaatregelen nodig zijn om de feiten om te buigen.

Wanneer we deze kwesties aanroeren moeten we rekening houden met de gevoeligheid van het onderwerp. Een open discussie kan door een aantal factoren ontaarden in een verscherping van tegenstellingen. Wanneer de reële problemen aandacht en erkenning krijgen zullen bepaalde elementen proberen om álle schuld van hun onvrede bij allochtonen te leggen.

Aan de andere kant kunnen er mensen zijn die huiverig zijn om vraagtekens te zetten bij het beleid, en vooral bij gedragingen van allochtonen. Men vreest voor 'concessies aan racisme', en het gevaar van afglijden langs het hellend vlak. Dergelijke signalen zijn nuttig als aansporingen om des te zorgvuldiger te werk te gaan. Aan de andere kant is doen alsof allochtonen van porselein zijn, ook niet bevorderlijk voor hun zelfgevoel.

Het is van de hoogste prioriteit dat uitbuiting van de problemen door extreem-rechts wordt voorkomen. Wanneer we de mogelijkheid uitspreken dat de aanwezigheid van allochtonen problemen voor autochtonen kunnen opleveren, moeten we steeds tegelijk met de grootse nadruk wijzen op de rechten van de allochtonen! Boven alles staan de universele mensenrechten die niemand ontzegd kunnen worden. En wie genaturaliseerd Nederlander is, mag nooit op grond van zijn afkomst of bloedlijn de burgerrechten worden ontnomen. Ieder moet duidelijk worden gemaakt dat tornen aan het principe van gelijkwaardigheid, gelijke rechten en vrijheden van mensen in Nederland - van welke nationaliteit of afkomst ook - ertoe leidt dat niemands rechten gegarandeerd zijn. Vanaf dat moment staat iedereen op de glibberige wand van het hellend vlak, en rest als laatste spelregel de wet van de jungle.

Verder zijn er categorieën immigranten die rechten ontlenen aan wetten, internationale verdragen en jurisprudentie: bijvoorbeeld mensen met een Nederlands paspoort - dus staatsburgerschap (zoals Antillianen), nieuwkomers uit EG-landen, asielzoekers (wegens het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties), en immigranten in het kader van gezinshereniging en -vorming. De immigratie valt dus maar voor een deel te beperken.

Wanneer buitenlanders die hier illegaal zijn, als werknemer bijdragen aan de instandhouding van bedrijfstakken, dienen zij gelegaliseerd te worden, of tenminste recht te krijgen op normale lonen en toegang tot de algemene sociaal- maatschappelijke voorzieningen.

Het is van belang bekendheid te geven aan de bijdragen die door allochtone minderheden aan onze samenleving zijn en worden geleverd. Dit betreft in ieder geval harde economische feiten, maar ook de - meer subjectieve - culturele verrijking van Nederland.

Aparte aandacht verdienen asielzoekers die duidelijk politiek vluchteling zijn. Mensen die duidelijk in mensonterende omstandigheden leven en peilloze verschrikkingen doormaken, zoals vluchtelingen en (ex-) concentratiekampbewoners uit voormalig Joegoslavië, verdienen zonder aarzelen een zeer ruimhartig onthaal. Tot dusver is hierin een zuinigheid getoond die nogal beschamend is voor een land dat altijd zo prat gaat op haar menselijke waarden.

5. De multiculturele samenleving vraagt structuur

Er bestaat in Nederland al een multi-etnische samenleving, en daarmee een multiculturele samenleving. In hoeverre zijn verschillende culturen in een samenleving met elkaar te combineren? Kunnen mensen van verschillende culturen prettig met elkaar leven?

Mensen verschillen altijd, maar om met elkaar om te kunnen gaan is een minimale overeenstemming, of aansluiting nodig in de 'taal' waarin ieder denkt, voelt en zich uit. Als de communicatie hapert moet er weleens een verschil vertaald, een kloof overbrugd worden. Dat lukt niet altijd tussen individuen, en ook niet altijd tussen culturen. Om in dat geval conflict te voorkomen moet tenminste één partij 'water in de wijn doen' en zich enigszins aanpassen. Dat is gemakkelijker wanneer men daarvan het belang inziet, bijvoorbeeld het bevorderen van samenwerking tot wederzijds voordeel. Daarnaast is het, wanneer verschillen problemen opleveren, goed om ook naar de overeenkomsten te kijken.

Er zijn tussen menselijke culturen, naast verschillen, altijd wel overeenkomsten te vinden. Culturen zijn dus nooit als geheel 'onverenigbaar' met elkaar. Al is een precieze berekening van de mate waarin specifieke culturen bij elkaar passen of niet, niet te maken. Wel kan worden vastgesteld wanneer specifieke cultuurelementen met elkaar botsen. Concrete gedragsnormen kunnen logisch tegenstrijdig zijn, zoals een traditie van gedwongen infibulatie ten opzichte van het principe van onschendbaarheid van het eigen lichaam. Wanneer zulke diepgaande verschillen naast elkaar voortbestaan kan dat rechtsongelijkheid inhouden. Dat kan tot erosie van het algemeen rechtsgevoel leiden (normvervaging). Om dat te vermijden hebben we een meta-norm nodig die voorschrijft hoe over dit soort verschillen te beslissen. Dus ook de multiculturele samenleving vraagt structuur. De vraag is steeds: waar zullen we de grens te trekken?

Het begrip 'cultuur' impliceert een systematiek van tradities in een samenleving. Binnen een cultuur is het cultuurgoed afgestemd op de mensen in die cultuur. Bij een groot aantal nieuwkomers van andere culturen kan het 'oude' cultuurgoed plotseling achterhaald blijken te zijn. Er is dan tijd nodig om de culturele tradities bij te stellen. Als er in een periode cultuurelementen zijn (zoals schoolboekjes) die niet alle ruimte openlaten voor alle elementen uit de cultuur van elke nieuwkomer, hoeft dat niet op discriminatie of 'systematische achterstelling' te wijzen. Vinden we dat wél dan moeten we tevoren rekening houden met elke mogelijke nieuwkomer: dus alle culturen en ethische of religieuze groepen over de hele wereld. Dat vereist niet alleen een multi-culturele, maar een pan-culturele samenleving. Die geeft een combinatorische explosie van culturele mogelijkheden om rekening mee te houden. Dat ligt buiten de mogelijkheden van elke overheid, elke regulering. Er kan een chaos ontstaan die kansen biedt voor extreem-rechts. Daarbij impliceert pan-culturisme een volledig en onvoorwaardelijk cultuurrelativisme . Dat vraagt maximale ruimte voor de totale, grenzeloze variatie van mogelijke normen en waarden: waaronder mogelijk racistische en fascistische. Die weg lijkt dan ook kortzichtig en naïef.

Een onbeperkte ruimte voor alle mogelijke (sub-) culturen vereist maximale, absolute tolerantie. Dat is echter niet wat een 'echte' democratie beoogt, want die houdt onder meer in:

Het gaat dus om genuanceerde, optimale tolerantie.

De honderd procent ideale, volmaakt rechtvaardige samenleving zal op deze aardbol wel nooit bereikt worden. Democratie is daarom niet zozeer een feitelijke toestand, maar een streefdoel, dat tot op zekere hoogte verwezenlijkt kan worden, maar waaraan steeds hard gewerkt moet worden, en dat nooit volledig bereikt zal worden. In onze samenleving is al veel bereikt, maar valt ook nog heel wat te verbeteren.

Het moet in een democratie mogelijk zijn dat ieder aan een open discussie deel kan nemen over welk vraagstuk ook: dus ook over de concrete structuur van de multiculturele samenleving. Maar dan alleen als gedragingen en keuzes ter discussie worden gesteld, en niet persoonlijke eigenschappen - aangeboren of aangeleerd - want dan miskennen we mensen hun keuzevrijheid om eventueel te veranderen. Buiten discussie staan uiteraard ook de persoonlijke waarde en de 'aard' van de totale persoon van mensen.

Een cultuur kan veranderen onder invloed van andere culturen, maar laat zich niet zomaar doelbewust, volgens plan of onder dwang, sturen. Proberen te dwingen is weinig democratisch, kan op heftige tegenstand stuiten en een averechts effect opleveren. Willen we een prettige samenleving en geen jungle, dan zal iedereen in zijn gedrag rekening moeten houden met andere culturen. Dat betreft normen en waarden rond wonen, werken, sociale omgang, seksualiteit, vrijetijdsbesteding, religie, enzovoorts. Autochtonen moeten worden voorgelicht over andere culturen (te geven door allochtonen), maar allochtonen ook over de Westerse, met name Nederlandse cultuur. Tijd en middelen blijven beperkt, zodat het onvermijdelijk is dat de verschillende culturen aandacht krijgen naar de relatieve omvang van de betreffende bevolkingsgroepen in de samenleving.

Cultuurverschillen kunnen bij individuen tot grote psychische en sociale problemen leiden. Een gezin van allochtone afkomst kan bijvoorbeeld te maken hebben met een diepe kloof tussen een nogal streng islamitische vader, en zijn wat rebelse zoon van de tweede generatie die opgegroeid is temidden van de normen, waarden en verlokkingen van de moderne westerse consumptiemaatschappij, maar daarin heel moeilijk een plaats kan vinden. De maatschappelijke uitgangspositie van zo'n jongere is vaak ongunstig door factoren als taalachterstand, laag opleidingsniveau, en discriminatie op de arbeidsmarkt. Het scheppen van betere sociale en economische voorwaarden is dan nodig, maar niet voldoende. Er moet tegelijk iets gedaan worden aan de verwarrende tegenstrijdigheden in normen en waarden waar deze jongeren vaak - bewust of onbewust - mee leven. Een eerste vereiste is expliciet maken: de belangrijkste opvattingen van de verschillende culturen moeten per levensgebied naast elkaar worden gelegd, vergeleken en besproken. Sociaal werkers van allochtone en autochtone afkomst kunnen met elkaar samenwerken om de meest voorkomende patronen in kaart te brengen. Dan kunnen 'gelukkige compromissen' worden verzonnen die voor allochtone jongeren (beter) werkbaar en leefbaar zijn. Dit is uiteraard een enorm karwei, dat veel investering van geld en energie vraagt. Gezien de ervaringen moeten we bovendien accepteren dat succes maar in beperkte mate valt te verwachten. Maar elke verbetering is meegenomen.

6. Angst voor het onbekende

Kritische geluiden over immigratie worden nog steeds vaak 'weggezet' als uitingen van xenofobie, een gesteldheid die als buitengewoon kwalijk wordt beschouwd. Dat is enigszins ironisch omdat vrijwel niemand gespeend is van de algemene menselijke ambivalentie tegenover het onbekende. Dat wil zeggen, het is niet heel zeldzaam dat mensen op sommige momenten enige moeite hebben met (zeer) snelle en omvangrijke veranderingen in hun omgeving.

Daarbij blijken vaak algemeen menselijke tekortkomingen in het omgaan met het anders-zijn van anderen. Juist op dit aspect van de mens zijn extreem-rechtse denkwijzen en sympathieën gebaseerd, en proberen extreem-rechtse figuren in te spelen.

In dit verband zou ik enkele psychologische principes willen bespreken.


We blijven allemaal mensen en zullen de bovengenoemde, irrationele neigingen nooit helemaal kwijtraken. Er wordt daarom wel gezegd dat de mens geen rationeel wezen is, maar rationaliserend . Maar we zijn ook weer niet totaal passief, machteloos onderworpen aan onze impulsen. We kunnen leren bij onszelf gade te slaan hoe ze werken, en ze vervolgens actief, doelgericht en creatief leren hanteren. Met name cognitief psychologen hebben methoden en technieken ontwikkeld om in het dagelijks leven emoties en driften te kunnen combineren met verantwoordelijk denken en handelen (bijv. Ellis, 1974).

7. Psychologische voorwaarden voor tolerantie

Elke samenleving heeft een absorptievermogen, een draagkracht voor verandering en vreemde invloeden. Die verwerkingscapaciteit is altijd beperkt - dat is een probleem van alle tijden. Maar ze kan wel verschillende gradaties hebben, en in de tijd variëren. Hoe valt een tolerant maatschappelijk klimaat te bevorderen? Allereerst is de samenleving is niet een magisch soort 'super-organisme', maar ze bestaat in de complexe manieren waarop een aantal individuen met elkaar om plegen te gaan. De mate nu waarin personen tolerantie opbrengen is slechts indirect afhankelijk van economische en materiële factoren. Mensen reageren immers niet rechtstreeks op fysische en fysieke omstandigheden, maar op hun subjectieve beleving ervan. Dit laatste is het product van waarneming en interpretatie volgens individuele en collectieve gewoonten van betekenisgeving ( semantische conventies). De fundamentele voorwaarden voor tolerantie liggen dan ook in het psychologische draagvlak voor 'tolerantie'. Dit wordt op het individuele niveau bepaald door bewuste en vooral onbewuste levenservaringen, vaardigheden, en ideeën (normen en waarden).

Verschillen bestaan tussen ieder individu, iedere bevolkingsgroep en iedere cultuur. Hoe kunnen we in het algemeen bevorderen dat mensen, ondanks de eerder besproken vormen van menselijke feilbaarheid, tolerant(er) met die verschillen omgaan? Willen mensen een bepaald gedrag voor langere tijd vertonen, dan hebben ze daar de bijbehorende instelling voor nodig, of mentaliteit . Die impliceert een bepaalde motivatie. Mensen zijn sterker geneigd bepaald gedrag voort te brengen, wanneer ze het uit zichzelf opbrengen, er dus oprecht toe gemotiveerd zijn. Dwang meestal alleen tijdelijk en roept bewuste of onbewuste weerstand op, en daarmee tegengestelde motivatie op langere termijn. Belangrijk is dat mensen het idee hebben dat het beoogde gedrag in hun eigen belang is, én dat ze het gevoel hebben dat ze echt vrij zijn ervoor te kiezen. Ze moeten dus meerdere alternatieven ter beschikking hebben waarvan één, het gewenste gedrag, hen duidelijk voordeel biedt terwijl de andere duidelijk nadeel opleveren. Als er geen economisch voordeel aan valt te verbinden, dan moet er winst in termen van subjectieve beleving aan worden gekoppeld: met name een of andere voldoening die het geeft, een 'goed gevoel'.

Een gevaar bij het bestrijden van discriminatie en racisme is 'wens-denken': redeneren dat volledige, belangeloze en onvoorwaardelijke tolerantie 'zou moeten'. Uitspraken die niet realistisch zijn, doelen die niet haalbaar blijken te zijn, het opdringen van tempo en keuzes in verandering, en te hoge verwachtingen, stellen te hoge eisen aan het publiek. Een bevoogdende of drammerige bejegening wordt niet gepikt. Mensen verliezen de interesse en worden (weer) apathisch. Of ze worden juist geïrriteerd en gaan hun weerbaarheid en 'assertiviteit' demonstreren door 'uit protest' tegen te werken of zelfs extreem-rechts te gaan stemmen.

Hoe kunnen we mensen op een doelgerichte manier beïnvloeden? Een principe van psychologische beïnvloeding is: ' eerst afstemmen, dan pas sturen'. Je kunt de denkprocessen en gedragingen van mensen pas een richting op leiden, als je aansluit op wat ze op dat moment waarnemen, denken, voelen en doen - dus kunnen. Anders gezegd: als je een groep (een massa) doelgericht wilt beïnvloeden, dan moet je aansluiten op de neigingen, motieven en vermogens die in het hier en nu bij de diverse individuen aanwezig zijn.

Om het gewenste gedrag te kunnen vertonen hebben mensen behalve motivatie ook de benodigde capaciteiten nodig. De basis ligt dus in de psychologische ontwikkeling van individuele mensen. Als deze onvoldoende blijkt te zijn dan zullen we eerst moeten proberen bij te stellen.

Welke psychologische vermogens en vaardigheden hebben mensen nodig om tolerant te kunnen zijn? Te denken valt aan:


Het gaat hier dus om bepaalde mentale, emotionele en sociale vaardigheden. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze bevorderend zijn voor emancipatie.
Het is duidelijk dat geen normaal mens in staat is om al deze vermogens op elk moment volledig in de praktijk te brengen. Aan de andere kant heeft iedereen wel énige ervaring in de bijbehorende zienswijzen, gevoelens en gedragingen. Het blijft belangrijk dat mensen gestimuleerd worden die ervaring uit te breiden.
Mijns inziens verdient het in onderwijs en voorlichting prioriteit om eerst eens zoveel mogelijk mensen - kinderen, volwassenen en ouderen - te helpen dit soort vaardigheden aan te leren of te versterken. Dat lijkt me heel wat belangrijker dan alle nadruk die op technische scholing en direct economisch nut wordt gelegd.


Den Haag,juni 1993, Cees van der Velde